ความเป็นมา

          ประเทศไทยเป็นประเทศที่มีทรัพยากรน้ำอุดมสมบูรณ์ จึงทำให้เป็นประเทศแห่งการเกษตรกรรม แต่ขณะเดียวกันก็ประสบปัญหาทั้งอุทกภัยและภัยแล้งเป็นประจำทุกปี สร้างความเสียหายต่อผลผลิตเป็นอย่างมาก จึงจำเป็นต้องมีระบบการจัดการทรัพยากรน้ำของประเทศไทยที่ดีในทุกระดับ ตั้งแต่ระดับประเทศจนถึงระดับชุมชน โดยเฉพาะอย่างยิ่งการจัดการในพื้นที่เสี่ยงภัยน้ำท่วมน้ำแล้ง เพื่อลดความเสียหายที่จะเกิดขึ้นต่อเศรษฐกิจของประเทศ
          เนื่องด้วยประเทศไทยมีชุมชนมากกว่าหกหมื่นชุมชน ชุมชนจึงเป็นกลไกสำคัญหนึ่งในการแก้ไขปัญหาทรัพยากรน้ำของประเทศ สถาบันสารสนเทศทรัพยากรน้ำและการเกษตร (องค์การมหาชน) กระทรวงวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี (สสนก.) ได้มีแนวคิดในการนำวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี มาประยุกต์ใช้เพื่อพัฒนาประสิทธิภาพในการบริหารจัดการทรัพยากรน้ำของชุมชน และขยายผลสู่เครือข่ายการจัดการ ทั้งนี้ วิทยาศาสตร์ และเทคโนโลยี มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาให้เกิดระบบฐานข้อมูลน้ำชุมชน เช่น ข้อมูลแหล่งสำรองน้ำในพื้นที่ ระบบแผนที่ในการสำรวจแหล่งน้ำ ระบบบัญชีชุมชน บัญชีน้ำ บัญชีการผลิต บัญชีครัวเรือน ปฏิทินการเพาะปลูก ระบบบริหารความเสี่ยง การวางแผนเรื่องน้ำในพื้นที่ และสนับสนุนให้ท้องถิ่นสามารถบริหารจัดการน้ำทั้งในภาวะวิกฤตและภาวะปกติ ได้ด้วยตนเอง 
 

โครงการสร้างแม่ข่ายการจัดการทรัพยากรน้ำ/a> from msciences on Vimeo.

          จากภารกิจที่ สสนก. ได้จัดประกวดการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชน ตามแนวพระราชดำริ มาแล้ว 3 ครั้ง ในปี พ.ศ. 2550 -  พ.ศ. 2552 พบตัวอย่างความสำเร็จของการจัดการทรัพยากรน้ำในระดับชุมชนจำนวนมาก ชุมชนมีประสบการณ์และความรู้ในการจัดการทรัพยากรน้ำที่เป็นแบบอย่างความสำเร็จได้อย่างดี หลายชุมชนมีศักยภาพที่ใช้เป็นตัวอย่างขยายผลสำเร็จของการจัดการทรัพยากรน้ำในระดับชุมชนให้เพิ่มขึ้นได้ จึงควรที่จะสนับสนุนให้ชุมชนมีระบบการจัดการทรัพยากรน้ำที่ดีและมีประสิทธิภาพยิ่งขึ้น เพื่อพัฒนาเป็นแม่ข่ายขยายผลแนวทางการจัดการทรัพยากรน้ำไปสู่ชุมชนอื่นๆ ให้เกิดเครือข่ายพัฒนาการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชนอย่างยั่งยืนในที่สุด

หลักการและเหตุผล
 

          เมื่อวันที่ 2 กุมภาพันธ์ 2552 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ได้พระราชทานพระราชดำริ เกี่ยวกับการประกวดการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชนตามแนวพระราชดำริ ที่ สสนก. ได้จัดขึ้น ทรงชื่นชมเพราะชุมชนใช้วิธีง่ายๆ ลงมือปฏิบัติจนเข้าใจในแนวพระราชดำริต่างๆ ทรงอยากให้มีการขยายผลเป็นเครือข่ายการทำงานของชุมชนที่บริหารจัดการน้ำเป็น
          สสนก. ได้รับการสนับสนุนงบประมาณประจำปี พ.ศ. 2552 จากสำนักงานคณะกรรมการพิเศษเพื่อประสานงานโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ จำนวน 15.62 ล้านบาท
          และเพื่อเป็นการพัฒนาแม่ข่ายการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชน ที่จะขยายผลให้เกิดเครือข่ายการจัดการทรัพยากรน้ำในระดับชุมชนที่มีประสิทธิภาพ อย่างต่อเนื่องและยั่งยืน สสนก. จึงได้จัดทำแผนโครงการสร้างแม่ข่ายการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชน ด้วยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ต่อเนื่องจากปี 2552 

วัตถุประสงค์

          เพื่อพัฒนาแม่ข่ายการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชนในพื้นที่เสี่ยงภัย โดยการประยุกต์ใช้วิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี และระบบสารสนเทศในการบริหารจัดการทรัพยากรน้ำ รายได้ และผลผลิตของชุมชน

แนวทางการดำเนินงาน

 
          พัฒนาแม่ข่ายการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชน
          การเป็นเจ้าของหรือหุ้นส่วนในการจัดการทรัพยากรน้ำของชุมชน นับเป็นหลักสำคัญในการพัฒนาให้เกิดความมั่นคงของเศรษฐกิจชุมชน เพราะทรัพยากรน้ำถือเป็นปัจจัยหลักในการประกอบอาชีพการเกษตร อันเป็นรายได้สำคัญของระบบเศรษฐกิจระดับฐานราก การพัฒนาให้มีชุมชนแม่ข่ายด้านการจัดการทรัพยากรน้ำ จึงเป็นยุทธศาสตร์สำคัญ ที่จะพัฒนาและส่งเสริมให้ชุมชนเกิดศักยภาพในการจัดการทรัพยากรน้ำของตนได้อย่างมั่นคง
          แบบอย่างความสำเร็จของการบริหารจัดการทรัพยากรน้ำของชุมชนต้นแบบ เริ่มจากการพัฒนากระบวนการเรียนรู้ของชุมชน ดังนี้
             1) การจัดการความรู้ ให้ชุมชนสามารถรวบรวมข้อมูลและองค์ความรู้ต่างๆ ซึ่งมีอยู่กระจัดกระจายในชุมชน มาจัดเก็บ ผลิต ดูแล และจัดการเนื้อหาสาระ ได้ด้วยตนเองอย่างเป็นระบบ โดยใช้งานเทคโนโลยีสารสนเทศประยุกต์ ทางด้านระบบจัดการฐานข้อมูลและเว็บไซต์ชุมชน (Local Content Management System)
             2) การจัดการทางสังคม ให้ชุมชนสามารถใช้ข้อมูล รวมทั้งประยุกต์ใช้วิทยาศาสตร์ และ เทคโนโลยี ในการจัดการชุมชนของตน โดย
                 - ทำการสำรวจเส้นทางน้ำ ทำแผนที่แนวเขตป่าอนุรักษ์ ทำข้อมูลตำแหน่งฝายชะลอความชุ่มชื้น และจัดการทรัพยากรท้องถิ่น ด้วยการใช้งานแผนที่ภาพถ่ายดาวเทียมความละเอียดสูง (THEOS) เครื่องจับพิกัดจุด GPS และระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์ (Internet GIS-MIS) 
                 - เก็บข้อมูลสภาพแวดล้อม เพื่อนำไปปรับปรุงประสิทธิภาพการผลิต ด้วยอุปกรณ์โทรมาตรขนาดเล็ก (Field Server) 
                 - แก้ไขปัญหารายได้-รายจ่าย-หนี้สินครัวเรือน และอาชีพ ด้วยระบบบัญชีครัวเรือน บัญชีชุมชน และฐานข้อมูลครัวเรือน (Village Data Book)  ชุมชนเปลี่ยนวิธีการผลิตและเพาะปลูกให้มีเสถียรภาพ โดยวางแผนด้วยโปรแกรม Excel
             3) การพึ่งพาตนเอง จากการจัดการความรู้และการจัดการทางสังคม ชุมชนเกิดการเปลี่ยนแปลง ทำให้มีกระบวนการคิด แก้ปัญหา และลงมือทำด้วยตนเอง ซึ่งนำไปสู่การพึ่งพาตนเอง

          การประยุกต์ใช้วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี สามารถสนับสนุนการพัฒนาชุมชนตัวอย่างที่ประสบความสำเร็จด้านการจัดการทรัพยากรน้ำ ให้เป็นแม่ข่ายทางความคิดและการปฏิบัติ ที่สามารถจัดการข้อมูล วางแผน บริหารจัดการ และเป็นชุมชนแม่ข่ายเชิงคุณภาพ เพื่อขยายการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ไปสู่เครือข่ายการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชน อันจะส่งผลให้เศรษฐกิจระดับชุมชนมีความยั่งยืนได้ต่อไป

ผลลัพธ์ที่จะได้

แบ่งเป็น 4 ด้านหลัก ได้แก่
          1) วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี
              - พัฒนาระบบและประยุกต์ใช้
              - ชุมชนเรียนรู้และใช้งาน
              - ระบบจัดการข้อมูลชุมชน
          2) การจัดการน้ำระดับชุมชน
              - บัญชีน้ำชุมชน
              - แผนการพัฒนาแหล่งน้ำชุมชน
              - ระบบสนับสนุนการวางแผนและตัดสินใจ
              - พัฒนาแม่ข่ายการจัดการน้ำชุมชน
          3) เศรษฐกิจชุมชน (เกษตรระดับชุมชน)
              - ระบบบัญชีชุมชน
              - แผนการผลิตเกษตรทฤษฎีใหม่
              - แผนการขายและการตลาด
          4) การเรียนรู้อย่างมีส่วนร่วม
              - พัฒนาคุณภาพแม่ข่าย
              - พัฒนาแกนนำและเยาวชน ด้วย ว และ ท
              - กระบวนการมีส่วนร่วมและพึ่งพาตนเอง
              - เชื่อมโยงแม่ข่ายกับศูนย์ศึกษาการพัฒนา อันเนื่องมาจากพระราชดำริ และ วิทยาลัยเกษตรและเทคโนโลยี
 
แผนการดำเนินงาน

 
พื้นที่ดำเนินงาน
 

          พื้นที่ดำเนินงานในปี 2553 ทั้งหมด 15 ชุมชน ดังนี้

งบประมาณโครงการ

          งบประมาณประจำปี 2553 จำนวน 16.24 ล้านบาท (โครงการพัฒนาระบบจัดการทรัพยากรน้ำเพื่อความมั่นคงของเศรษฐกิจชุมชน (ปี 2554 ใช้ชื่อ โครงการสร้างแม่ข่ายการจัดการทรัพยากรน้ำชุมชนด้วย ว. และ ท.)  (สสนก.))

สื่อวิดิทัศน์

          -  การบริหารจัดการน้ำชุมชน บ้านลิ่มทอง จ.บุรีรัมย์ จากรายการ ทันข่าวเที่ยง ไทยทีวีสีช่อง 3 วันที่ 9 มีนาคม 2553

          -  สารคดีวิถีชนบท ตอน การจัดการน้ำระดับชุมชน ตอน การจัดการน้ำระดับชุมชน ช่อง 11 วันที่ 7 กันยายน 2550

ภาพถ่ายสถานที่จริง แผนที่โครงการ

ภาพถ่ายสถานที่จริง

เขาพระ	ทับคริสต์	โนนขวาง
โนนรัง	บ้านตูม	ป่าสักงาม
เปร็ดใน	โป่งแดง	ผาชัน
แม่ละอุป	แม่ลาว	ลิ่มทอง
ลีเล็ด	หนองปิ้งไก่	ห้วยปลาหลด